بناهای مذهبی در ساوه

مسجد جامع ساوه

مساجد و مناره ها در ساوه

 

شاخص ترین بنای مذهبی شهر ساوه مسجدی است جامع که مقدم بر تمامی بناهای مذهبی در این شهر احداث گردیده و امروزه به عنوان اثر شاخص تاریخی در جنوب شهر ساوه و در سمت چپ خیابان سلمان ساوجی جای گرفته و اخرین واحد ساختمانی داخل باروی جنوبی شهر به حساب می اید.این بنا دارای پلان مربع مستطیل ،به ابعاد۸۶ضربدر ۶۸ متر است که یک ورودی ان در جانب شمال و ورودی دیگر رو به غرب گشایش یافته اند .زمان دقیق ساخت و شالوده اولیه این بنا تاکنون توسط پژوهشگران و محققین روشن نگردیده به همین علت مرحوم مهندس مهریار در مقاله (سیر تحول معماری در مسجد جامع ساوه)در باب تاریخ مسجد می گوید:معرفی هویت و قدمت بنای مسجد جامع ساوه موکول به کاوش های باستان شناسی در باغ شمال مسجد و تکمیل اطلاعات از طرح معماری کامل ان است .در مقایسه مسجد جامع ساوه با مسجد اولیه شهرهای بزرگ سرزمین های اسلامی همچون سامره و اصفهان و … جامع ساوه از لحاظ نسبت فضاهای پر و خالی و قوس خشتی پوشش ناو بیشتر همانند تاریخانه دامغان و مسجد اولیه شوش و سیراف و از لحاظ ترکیب طرح پایه ها با باروی محیطی همانند جامع عتیق یزد است.اما اندیشه معمارانه ان ابتدایی تر از مساجد یاد شده به نظر می رسد .

این بنا در حال حاضر به صورت منفرد است لیکن در واقع باید بخشی از یک مجموعه شامل بناهای مذهبی ،اقتصادی و فرهنگی بوده باشد و بدون ارتباط با بناهای دیگر نظیر اب انبار ،راسته بازار،حمام و ….نمی توانسته به حیات خود ادامه دهد .بی تردید بایستی اثار خرابه های سایر بخش ها را در کنار و اطراف مسجد در دل خاک جست و جو کرد .طرح اولیه مسجد و همچنین زمان ساخت ان به رغم کاوش ها و بررسی های انجام گرفته به طور کامل به دست نیامده است .اعتمادالسلطنه نیز در توصیف این مسجد اشاره نموده است:

(مسجد جمعه ساوه در منتهای جنوب شرقی ساوه واقع و قریب هزار قدم دور از ابادی حالیه است….)

این مسجد فاقد بافت ها و اندام های یکدست و همسان است.طرح اولیه ان بر اساس رواق هایی نهاده شده که گرداگرد یک حیاط مرکزی ساخته شده اند .مصالح اصلی بنا از اجر و خشت است و از ملات گچ و گل برای چیدمان ان استفاده شده است .از نظر سبک معماری ،خیز بلند و نعلی شکل دور قوس های خشتی رواق ها تاثیر معماری پیش از اسلام (ساسانی) را در ذهن تداعی می کند.این مسجد از لحاظ رواق دار بودن ان قابل مقایسه با مسجدهایی مانند جامع یزد ،جامع نایین و تاریخانه دامغان است.

به علت فقدان سند قابل اعتبار و یا کتیبه ای که بر زمان ساخت و بانی ان دلالت داشته باشد امر گاهنگاری دقیق رواق های مسجد مذکور میسر نیست لیکن دکتر کیانی معتقد است که این بنا یکی از مساجدی است که در زمان موسس سلسله صفوی (در سال ۹۲۷ هجری )ساخته شده که در مکان مسجدی از دوره سلجوقی بنا شده است .

پلان فعلی مسجد جامع مربع مستطیل شکل ودارای صحن مرکزی مستطیلی است که در اطراف ان گنبد خانه و شبستان های ضلع شرقی و شمالی جای گرفته اند .شبستان ها دارای ستون های گلی با طاق های خشتی نعلی شکل و ستون ها و جرزها با گل چینه و به منظور استحکام انها از خشت در لابه لای چینه استفاده شده .در جانب جنوبی و غربی حیاط مرکزی این مسجد دو ایوان اجری قرار دارد که وضعیت انها چنین است:

ایوان غربی

مرحوم مهندس محمد مهریار یکی از محققانی است که بخشی از پژوهش های خویش را بر این مسجد متمرکز ساخته است.ایشان در نخستین کنگره تاریخ معماری و شهر سازی ایران راجع به ایوان غربی چنین اورده است :(احداث ایوان غربی را می توان عظیم ترین ساخت و ساز قرن هشتم هجری در نظر گرفت)اگر چه در سطوح داخلی و دیوارهای جانبی این ایوان اثار و نشانه های تزئینات معماری متعلق به دوره های مختلف صفویه و قبل از ان را می توان مشاهده کرد لیکن در بخشی از راه پله ان کتیبه ای کوفی بر دیوار خشتی وجود دارد که قدمت این بنا را تا قرن چهارم هجری قمری به عقب می برد .به علاوه در فضای داخلی و کناری ایوان غربی و ورودی دیوارها و ستون ها ،تزئینات قالبی بر روی گچ اجرا شده که مربوط به دوره ایلخانی است.در حال حاضر این ایوان در دست مرمت می باشد.

ایوان جنوبی(گنبد خانه)

سال۹۳۶ه.ق تاریخی است که بر انتهای کتیبه کاشی ایوان جنوبی و در بدنه شرقی بالای ایوان نوشته شده است (مهریار دیگران،۷۶۶:۱۳۷۴)

لیکن با استناد به نوع تزئینات گچی باقیمانده در دیوار سمت چپ از پایه های جلو خان ورودی تردیدی نمی ماند که این ایوان متعلق به قرن پنجم هجری قمری است .در زیر این ایوان تزئینات مقرنس با گچ اجرا شده است .گنبد خانه فعلی ان محصول تغییر و تحولاتی است که در دوره صفویه در بنا ایجاد گشته است .نمای عمومی و طاق های جناغی ان به اثار عصر صفوی شباهت تام دارد.گنبد خانه مربع شکل و به طول و عرض ۱۲ متر و ارتفاع ۱۶ متر و قطر پایه های بیش از سه متر است و هر طرف دو درگاه به دهانه سه متر و عرض ۸۰ سانتی متر تعبیه شده است .گنبد از نوع دو پوش منفصل است و هر پوشش ان با کاشی زینت یافته است .گنبد به قطر ۱۴ و ارتفاع ۱۶ متر دارد که با کاشی کاری معقلی و کتیبه ای بسیار درشت تزئین شده است .سطح گنبد نیز دارای کاشی کاری با نقوش هندسی و رنگ فیروزه ای است .در این قسمت از مسجد کتیبه ای وجود دارد .سال ۹۲۲ه.ق،تاریخ مکتوب در کتیبه کاشی بالای مربع گنبد خانه جنوبی در بدنه غربی گوشه جنوب غربی گنبد خانه است .دور تا دور گنبد یک ردیف تزئینات به ارتفاع ۱/۲۰ متر با کاشی شش ضلعی به رنگ فیروزه ای در دور قاب هایی به رنگ سیاه اجرا شده است .تزئینات کاشی کاری زیر گنبد و برگردان ان در پوشش خارجی زیبایی و جلوه خاصی به این بنا بخشیده است .همچنین دور تا دور فضای داخلی ایوان در بالای ورودی کتیبه ای با کاشی معرق حاوی ایات قرانی وجود دارد که بخش های زیادی از ان اکنون فرو ریخته است .طرح های تزئینی گچی که به صورت قالبی اجرا گردیده اند نیز از جمله هنرهایی می باشند که انبوه در این ایوان استفاده شده اند .اگر چه ارایه های معماری این بنا بیشتر شامل کاشی کاری ها ،کتیبه ها و محراب گچبری متعلق به دوره صفویه است ولی از دوره های دیگر نیز در این بنا تزئینات زیادی وجود دارد که انها را می توان در چهار دسته تزئینات گچی ،تزئینات کاشی کاری ،تزئینات اجری ،تزئینات نقاشی تقسیم بندی نمود.

یکی از زیباترین عناصر تزئین یافته در این بنا محرابی است که در گنبد خانه قرار دارد .این محراب که نمونه ای نفیس و ارزشمند از اثار هنری دوران اسلامی است ،در اوایل قرن ۱۰ ه.ق خلق گردیده و با نقش گره های هندسی و کتیبه زینت یافته و ایات قرانی در دو ردیف ان را در احاطه گرفته است .علاوه بر کتیبه ها نقوش هندسی و گیاهی و اسلیمی و تنوع رنگ ها (قرمز ،کرم،زرد،قهوه ای،سبز) به شیوه ای بدیع و ماندگار یعنی تخمه گذاری انجام شده که در تنوع خود کم نظیر است .

همچنین تعدادی محراب گچبری شده رنگی و ساده بر روی ستون های این شبستان وجود دارد که در دوره های ایلخانی و صفوی به ان افزوده شده است .محراب گچبری و نقاشی شده موجود در جبهه قبلی ناو شرقی گنبدخانه جنوبی،مربوط به سال ۷۰۵ ه.ق است که بر کتیبه ای تزئینی در گچبری مرکزی در پایین بدنه شرقی در شرایط نوری خاصی قابل خواندن است.

ورودی اصلی مسجد که در باروی خشتی جبهه غربی جاسازی شده بود در جستوجوهای سال ۱۳۶۴ ه.ش اشکار گردید و بجز ان دو مدخل دیگر یکی در جنوب و دیگری در شمال بنای مسجد به نظر رسیده اند .به هر حال تا زمانی که بر اساس پژوهش های اتی ،عنصر و یا مدرک گاهنگاری در محوطه مسجد پیدا نشود نمی توان دوره تغییر و تحول طرح و ساختار مسجد از حالت رواق دار به ایوان و گنبد خانه را تعیین کرد.لیکن با اتکاء به کتیبه ها و تزئینات باقیمانده می توان اواخر سده پنجم هجری را برای اغاز چنین تحولاتی در ساختار بنا پیشنهاد نمود .

در زمان قاجار هر چند تعمیراتی در بنا انجام می شود ولی در کل مسجد دچار فترت و بی توجهی گشته و قسمتی از رواق های ضلع شمالی ان ویران می گردد .بقایای ویرانی مذکور توسط سازمان ملی حفاظت اثار باستانی در پیش از انقلاب از زیر خاک بیرون امد.

شبستان جبهه های شرقی و شمالی:

در جبهه شرقی مسجد نیز تعدادی شبستان با طاق های بلند وجود دارد که نمای بیرونی انها دارای تزئینات اجری و طاقنمای محرابی شکل می باشد .انچه در قسمت شمالی مسجد قابل رویت است شامل دو ردیف ستون و الحاقات ان است که در مجموع حدود بیست ستون را در بر میگیرد .باقیمانده اثار این شبستان در زیر خاک های انارستان شمالی مسجد مدفون است .با کاوش های باستان شناسی که در سال ۱۳۵۶ در شبستان جبهه شمالی انجام گرفت محراب کوچکی از زیر خاک پدیدار شد که خود باقیمانده از یک محراب بزرگ در این مکان می باشد .اقای عبدالله قوچانی با توجه به سبک و شیوه خطوط این محراب را نیز از قرن پنجم و ششم می داند .

این بنا به شماره ۱۵۶ به ثبت اثار ملی رسیده و در پرونده ثبتی به دوره سلجوقی نسبت داده شده است لیکن مطالعات مرحوم مهندس مهریار قدمت ان را تا قرون اولیه اسلامی به عقب برده است.

مناره مسجد جامع ساوه

در گوشه شمال شرقی ولی بیرون از مسجد جامع ساوه مناره ای اجری به قطر ۳/۵۰ و ارتفاع ۱۴ متر قرار دارد که اندام پایین ان ساده ولی قسمت بالایی ان دارای تزئینات اجری می باشد .این مناره با اجرهایی که در ردیف هم نقوش هندسی بسیار زیبایی را مجسم می کنند ساخته شده است .در ارتفاع چهارمتری ان درگاهی تعبیه شده که به راه پله ای پیچ و داخلی راه می یابد .تنها با صعود از نردبان می توان به درگاه راه پله مزبور راه یافت.درگاه ورودی پلکان منار اخیرا مسدود شده و تنها پنجره ای در جانب غربی منار باقی مانده است .بدنه اجری این مناره به استثنای قسمت پایین که به طور ساده نمودار است به نقوش متنوع و برجسته اجری اراسته شده و دارای سه ردیف کتیبه به خط کوفی برجسته اجری است.کتیبه پائینی از حروف دو لبه میان تهی چیده شده و از لحاظ فنی حائز اهمیت است و بر روی ان تاریخ ۵۰۴ ه.ق خوانده می شود .دو کتیبه دیگر هم به خط برجسته کوفی هستند ،اما خط هر یک با دیگری متفاوت است .معلوم نیست به چه سبب تزئینات اجری قسمت شمال غربی مناره از بالا به پایین به عرض کمتر از یک متر ریخته شده است.

دیو لافوا تاریخ بنای مناره را مربوط به دوره غزنویان می داند اما علاوه بر تاریخ کتیبه ،مقایسه ان با مناره مشابه در خسروجرد خراسان که تاریخ ۵۰۵ ه.ق بر خود دارد ،چنین می نماید که مناره ساوه نیز مربوط به همان دوران می باشد .بر پایی این منار با ساخت و سازهایی در فضای گوشه شمال شرقی همراه بوده که در سال ۱۳۵۴ مورد کاوش قرار گرفته است .با استناد به کتیبه این مناره مربوط به دوره سلجوقی است و با شماره ۱۵۷ به ثبت اثار ملی رسیده است.