دوران قاجار

پادشاهان و روابط با روسیه

اقا محمد خان (اقا محمد شاه)

 

 

اقای محمد خان موسس و سر سلسله دودمان قاجار که بقول رضاشاه تنها مرد خاندان قاجار بود با فتوحات خود در شمال و جنوب و شرق و غرب ایران این کشور ملوک الطوایفی و چند پاره را یکپارچه کرد و سرزمینی وسیع تر از خاک ایران امروز تحویل جانشینان خود داد .

قلمرو حکومت ایران در پایان حکومت اقا محمد خان بخش بزرگی از افغانستان و قفقاز و جمهوری های اسیای میانه کنونی بود.او در سال ۱۱۵۵ هجری قمری در گرگان به دنیا امد.پدرش محمد حسن خان یکی از سرداران نادر که همراه صالح خان نادر را در جنگ با قوای عادل شاه برادر زاده نادر شاه شکست خورد و اقا محمد خان اسیر و عادل شاه دستور داد این طفل نحیف و ضعیف را اخته کردند که اطرافیان او را اخته خان لقب دادند.بعد از مرگ پدر در سال۱۱۷۲ هجری قمری همراه با اعضای خانواده متواری شد و مدتی در دشت گرگان در میان طایفه ترکمن جعفربای زندگی می کرد.در سال۱۱۷۵ قمری در سن۲۰ سالکی با عده ای ترکمن به قصد غارت و تاراج به گرگان حمله کرد ولی موفق نشده و متواری شد

اما محمد خان سواد کوهی حاکم مازندران او را دستگیر به بابل اورده سپس به تهران نزد کریمخان زند فرستاد .کریمخان از اقا محمد خان خیلی دلجوئی کرده به وی تامین داد و به گرگان رفته تمام اعضای فامیل را به تهران اورد و پس از چند روز همگی به دامغان منتقل و ساکن شدند ولی پس از مدتی دوباره انها را به تهران برگرداند .مدتی گذشت که این افراد را به ۲ گروه تقسیم کرد .اقا محمد خان برادرش حسینقلی خان و بستگان انان را به شیراز و بقیه را به قزوین فرستاد .اقا محمد خان تا مرگ کریمخان در شیراز در کف راو زندگی می کرد .روز سه شنبه سیزده صفر ۱۱۹۳ قمری کریمخان زند در شیراز درگذشت و اقا محمد خان با یکی از خادمان دربار کریمخان از شیراز گریخت و به تهران رفت.در تهران عده ای را همراه خود کرد و بسوی مازندران حرکت کرد و برادر خود مرتضی قلی خان را شکست داد و پیروزمندانه وارد ساری شد. او بعد از تسلط بر گرگان و مازندران به تسخیر گیلان همت گماشت و از انجا بود که به سوی قزوین رفت و پس از شکست دادن قوای علیمرادخان که پس از مرگ کریمخان ادعای پادشاهی می کرد قزوین و تهران را تصرف کرد .

اما علیمراد خان پسر خود را با سی هزار سپاه روانه تهران نمود که اقا محمد خان مجبور به تخلیه تهران و فرار شد .پس از مدتی با نیروهای خود به رشت حمله کرد و انجا را گرفت . پس از مرگ علیمرادخان نیروهای اقا محمد خان دوباره به سوی تهران و کاشان حرکت کرده و به اصفهان رسید و نیروهای اعزامی جعفرخان را شکست داد .

اقا محمد خان بدون توقف در اصفهان به سوی شیراز حرکت کرد ولی در بین راه در منطقه لرستان درگیر جنگ شد که بعد از مدتی تا تهران عقب نشینی کرد .پس از مدتی دوباره در شیراز با نیروهای مصطفی خان درگیر و او را شکست داد .سرانجام به کرمان که نیروهای لطفعلی خان انجا را در تصرف داشتند حمله کرد و کرمان را تسخیر نمود و دست به کشتار وسیعی زد که نظیر ان در تاریخ دیده نشده است .

علاوه بر تجاوز و غارت،بیست هزار نفر را کور کرد .۶۰۰ نفر را گردن زد .۳۰۰ سر را به بم فرستاد و از این سرها هرم درست کرد و لطفعلی خان زند را در بم اسیر و چشمان او را کند و به اسارت به تهران برد و در تهران به دار اویخت . وقایع کرمان و قتل لطفعلی خان زند در سال ۱۲۰۹ هجری قمری ۱۷۹۵ میلادی اتفاق افتاد .کلیه قلاع کرمان با خاک یکسان گردید و به شهر متروکی تبدیل شد.

اقا محمد خان از کرمان عازم شیراز شد و سرانجام به تهران امد .تمامی مناطق واقع شده بین دریای خزر و دریای سیاه که تا گرجستان و داغستان فعلی در شمال قفقاز امتداد می یابد در زمان سلاطین صفوی و سلطنت نادر شاه جزء قلمرو حکومت ایران محسوب می شد .پس از مرگ نادر حاکمان این نواحی سرپیچی کردند و حکومت مستقل تشکیل دادند .هراکلیوس پادشاه گرجستان با کاترین کبیر (۱۷۸۳ میلادی) پیمان اتحاد بست و خود را تحت الحمایه روسیه قرار داد .اقا محمد خان در سال ۱۲۰۹ هجری ۱۷۹۵ میلادی با ۶۰۰۰۰ نفر سپاه از طریق اردبیل ،دشت مغان عازم قفقاز شد با ۳۰۰۰۰ نفر شخصا به گرجستان حمله کرد و شهر تفلیس را پس از نبردی سخت تصرف نمود .

اقا محمد خان فاجعه کرمان را به گونه ای دیگر در تفلیس تکرار کرد و هزاران نفر از مردم بی گناه و بی دفاع این شهر را قتل عام نمود .۷۰ تن از اعیان گرجستان را گردن زد .زر و سیم دیگر اشیا نفیس را غارت کردند .۱۵۰۰۰ تن از زنان و دوشیزگان و مردان و پسران را اسیر و به ایران اوردند .کشیشان را دست بسته به رودخانه انداخت . تمام خانه ها ،ابنیه های تاریخی شهر و کلیساها را اتش زدند.

پس از تصرف و غارت و قتل در تفلیس اقلا محمد خان به تهران مراجعت کرد و در رمضان سال ۱۲۱۰ هجری قمری (۱۹۷۶ میلادی) برزگان قاجار و سران سپاه خود را به تهران فرا خواند و در روز عید نوروز سال ۱۱۷۵ هجری شمسی در کاخ گلستان تاجگذاری کرد و تهران را به عنوان پایتخت خود تعیین کرد .در ان موقع تهران قصبه کوچکی بود و اقا محمد خان در رفت و امد بین استراباد و مازندران در شمال کشور تا اصفهان و شیراز در جنوب در قصبه تهران سکنی می کرد .

دو ماه بعد از تاجگذاری به خراسان لشکرکشی کرد و پس از تصرف مشهد ،شاهرخ میرزا نوه نابینای نادر شاه را به حضور فرا خواند و پس از شکنجه های بسیار تمام جواهرات نادری و از جمله یاقوت بزرگ نادری که نادر شاه از هند اورده بود را از او گرفت.در این زمان کاترین کبیر ملکه و فرمانروای مقتدر روسیه یک نیروی چهل هزار نفری به فرماندهی (زوبوف) به قفقاز گسیل داشت که داغستان ،دربند،باکو و قره باغ را تصرف کرد و هراکلیوس باز به قدرت در تفلیس بازگشت اما با مرگ کاترین آلکساندر پل جانشین او شد و (زوبوف) را از فرماندهی عزل کرد و بخش اعظم قوای روسیه را از قفقاز فرا خواند .

اقا محمد خان در بهار ۱۲۱۱ هجری قمری (۱۷۹۷ میلادی) در راس سپاهی عازم قفقاز شد و پس از عبور از رود ارس و فتح قلعه شیشه (شوشی) چند روزی به استراحت پرداخت.

صادق خان نهاوندی به همراهی دونفر دیگر شبانه او را به قتل رسانیدند که شرح ان بعدا داده خواهد شد.

اقا محمد خان هنگام مرگ ۵۶ سال داشت .ابتدا جسد او را در قلعه شیشه دفن کردند بعد به دستور فتحعلی شاه به تهران اوردند و در جمادی الاول ۱۲۱۲ هجری قمری جسد او را به نجف اشرف فرستاد که در مسجد پشت ضریح حضرت علی (ع) دفن شده است.

در تاریخ دیگری می نویسد : ان واقعه شب شنبه بیست و یکم ماه ذیحجه سال ۱۲۱۱ هجری قمری بوده و بعضی نوشته اند ماه ذیحجه سال ۱۲۱۲ قمری بوده است که جسد او را از شوشی به تهران منتقل و روز ۱۹ ماه رجب ۱۲۱۲ به نجف منتقل و دفن گردید .

در تحقیقاتی که توسط نویسنده در نجف اشرف روی نقشه ها و نیز کتاب مدفونین مشهور در نجف انجام شده است نامی و اثری از محل دفن اقا محمد خان قاجار پیدا نشد ،شاید با گذشت قریب به ۲۱۷ سال شمسی ،اثر قبور از بین رفته باشد.