دوران قاجار

پادشاهان و روابط با روسیه

فتحعلی شاه

 

هنگام به قتل رسیدن اقا محمد خان ولیعهد او فتحعلی خان ۲۷ ساله بود .فتحعلی خان از ۱۵ سالگی در جنگ های اقا محمد خان در کنار عمویش می جنگید .در این موقع او حکومت فارس را به عهده داشت اما با قتل اقا محمد خان به تهران حرکت کرد و پس از مدتی برای سرکوبی صادق خان شقاقی عازم قزوین شد و پس از شکست نیروهای او به سوی زنجان روانه شد و پس از مدتی به تهران مراجعت کرد. فتحعلی شاه در پایان سال اول سلطنت خود طی مراسم با شکوهی تاجگذاری کرد .

در این زمان فرانسه به جمهوری تبدیل شده بود .انگلستان مشغول توسعه مستعمرات خود در اسیا و افریقا بود و سلطه خود را بر هندوستان گسترش می داد .روسیه و فرانسه در فکر نفوذ به سوی هندوستان بودند .در افغانستان زمان شاه به عنوان یک خطر برای منافع انگلیس در منطقه ظاهر شده بود .لذا انگلیسی ها به اهمیت ایران توجه خاص نمودند و یک هندی ایرانی الاصل بنام مهدی علی خان را به دربار فتحعلی شاه اعزام داشتند .

عباس میرزا در تمام مدت ولیعهدی و نیابت سلطنت از راهنمایی و مشورت میرزا عیسی فراهانی و پسرش میرزا ابوالقاسم قائم برخوردار بود .عباس میرزا نخستین گروه جوانان ایرانی را برای فراگرفتن علوم و فنون جدید به اروپا فرستاد .که از بین انها میرزا صالح شیرازی است که چاپخانه دایر نمود و اولین روزنامه چاپی را در ایران منتشر کرد .

عباس میرزا کوشش کرد با روس ها و انگلیسی ها روابط برقرار کند اما نزدیکی ان دو کشور برای مقابله با ناپلئون عباس میرزا موفقیتی بدست نیاورد.

در سال ۱۸۰۵ (۱۲۱۹ قمری) روس ها مجددا پس از تصرف باکو ،بندر انزلی را هم مورد تهدید قرار دادند .فتحعلی شاه که مذاکراتش با انگلیسی ها به نتیجه نرسید با ناپلئون بناپارت تماس گرفت و در فوریه ۱۸۰۷ هیاتی را به ریاست محمد رضا خان قزوینی به دربار ناپلئون فرستاد و پس از مذاکراتی در چهارم مه سال ۱۸۰۷ عهدنامه معروف (فینکن اشتاین) بین ایران و فرانسه به امضاء رسید. اما به دنبال شکست سختی که نیروهای ناپلئون به ارتش روسیه تزاری وارد ساخته بود الکساندر اول تزار روسیه به ناپلئون پیشنهاد متارکه جنگ داد و از وی تقاضای ملاقات کرد .دو امپراتور در (تیلسیت) با یکدیگر ملاقات و ( عهدنامه صلح تیلسیت) را در ۷ ژوئیه ۱۸۰۷ امضاء کردند .این عهدنامه قرارداد فینکن اشتاین را از ارزش و اعتبار انداخت .

روس ها در اکتبر ۱۸۰۸ ایروان را به تصرف خود دراوردند و سواحل ایران رادر بحر خزر بمباران کردند .فرانسه در این مرحله کمکی به ایران نکرد .انگلیسی ها هیاتی را به ریاست جام مالکوم با کشتی جنگی به خلیج فارس فرستادند که موفقیتی حاصل نشد اما در ۱۷ فوریه ۱۸۰۹ هارفورد جونز وزیر مختار انگلیس به دربار فتحعلی شاه بار یافت و هدایائی از طرف جورج دوم پادشاه انگلیس به فتحعلی شاه تقدیم کرد .هارفورد جونز نخستین قرارداد استعماری انگلیس را با ایران امضاء کرد.این قرارداد درتاریخ۱۸۰۹/۰۳/۱۹به امضاء رسید که به نام (عهدنامه مجمل) معروف است.

پس از مدتی نماینده دیگر انگلیس به نام سرگوراوزلی قرارداد دومی با ایران در تاریخ ۱۸۱۲/۰۳/۱۴ به امضاء رسانید که مکمل نظرات استعماری انگلیس بود .

در روسیه پس از مرگ کاترین تزار ،پل اول به قدرت رسید که در ۱۸۰۱ کشته شد و تزار الکساندر اول جانشین او شد و در سپتامبر ۱۸۰۲ با صدور فرمانی رسما گرجستان را ضمیمه خاک روسیه نمود .

ژنرال سیسیانوف

پاول دیمیتریویچ سیسیانوف از فرماندهان نظامی امپراتوری روسیه بود .او در گرجستان به دنیا امده و گرجی تبار محسوب می شد که پس از طی مراحل نظامی به فرماندهی منصوب شده بود .در سال ۱۷۹۴ در سرکوب انقلاب مردم لهستان شرکت داشت.در سال ۱۸۰۲ فرمانده نیروهای روسی در گرجستان شد و به عنوان بازرس کل نیروهای نظامی امپراتوری روسیه گردید .ایرانیان بازرس کل را اشپختر می گفتند که انسپکتر یا بازرس است در زمان فرماندهی در گرجستان سیاست سختگیرانه ای نسبت به مردم بومی گرجستان داشت .او خطاب به مردم گرجستان می گفت: از شوق ریختن خون شما و ابیاری کردن خاکمان با خون نابکار شما بر خود می لرزم و از ماست که بر ماست…

کشته شدن سیسیانوف و سر بریده او در تهران

پس ازمرگ کاترین کبیر و کشته شدن اقا محمد خان،جنگ های ایران و روسیه بدون عقدقرارداد صلح متوقف گردید و اختلافات فیمابین لاینحل ماند

فتحعلی شاه که بعد از اقا محمد خان به قدرت رسیده بود به فکر اتحاد با عثمانی ها افتاد تا با روس ها مقابله کند اما عثمانی ها استقبال نکردند .در روسیه تزار پل اول در سال ۱۸۰۱ کشته شد و تزار آلکساندر اول جانشین او شد. در سپتامبر ۱۸۰۲ با صدور فرمانی گرجستان را رسما ضمیمه خاک روسیه نمود و ژنرال سیسیانوف به فرماندهی کل قوای روسیه در قفقاز و گرجستان منصوب گردید.ژنرال سیسیانوف در دسامبر ۱۸۰۴ به گنجه حمله کرد و جواد خان با اکثر بزرگان و اهالی گنجه را قتل عام و نام گنجه را به الیزابت پاول تغییر داد.فتحعلی شاه برای مقابله با این حمله ،عباس میرزا را به فرماندهی کل قوای ایران منصوب و روانه ایروان کرد.

قوای عباس میرزا در ژانویه ۱۸۰۴ روس ها را شکست داده و وادار به عقب نشینی کرد .روس ها به دنبال این شکست با رسیدن قوای کمکی به محاصره شهر و قلعه ایروان پرداختند ولی مردم ایروان قریب یکسال شجاعانه در برابر روس ها مقاومت کردند به طوری که سیسیانوف مجبور شد در ماه نوامبر دست از محاصره شهر بردارد و به نیروهای خود فرمان عقب نشینی بدهد .در فوریه ۱۸۰۵ روس ها با ۱۲ کشتی به بندر انزلی حمله بردند و در این بندر نیرو پیاده کردند ولی در مقابل مقاومت نیروهای ایرانی با تلفات سنگین مجبور به عقب نشینی شدند .قوای روسیه در اواخر ۱۸۰۵ با حمله سنگین توپخانه شهر باکو را محاصره نمود که مدت یکسال این محاصره ادامه داشت .در سال ۱۸۰۶ سیسیانوف برای تسلیم نیروهای محاصره شده وارد شهر باکو شد و با حسین قلی خان شاهسون حاکم ایرانی شهر به مذاکره پرداخت.ابراهیم بیگ پسر عموی حسین قلی خان شاهسون که تابع ایران بود به طرف سیسیانوف حمله برده و با شلیک گلوله او را به قتل رساند .سپس سر او را بریده و در ژانویه ۱۸۰۶ به تهران برای فتحعلی شاه فرستادند .

سیسیانوف گرجی تبار قصاب ملت گرجستان که به دست ایرانی ها کشته شد و سر او را بریده به تهران برای فتحعلی شاه فرستادند .

ژنرال گودویچ _ معاهده گلستان

 

پس از قتل سیسیانوف ،ژنرال گودویچ به فرماندهی ارتش روسیه در قفقاز منصوب و تا اخر سال ۱۸۰۶ باکو، و شکی را به تصرف در اورد.در سال ۱۸۱۲ که روابط فرانسه و روسیه رو به تیرگی گذاشت وناپلئون در تدارک حمله به روسیه بود بین انگلستان و روسیه قرارداد اتحادی به امضاء رسید .پیرو این قرارداد روس ها با کمک انگلیسی ها در اکتبر ۱۸۱۲ به ایران حمله کرده و قوای عباس میرزا را شکست سختی دادند .نیروهای روسیه در ژانویه ۱۸۱۳ لنکران و تمام سواحل بحر خزر را به تصرف در اوردند و ایروان را محاصره کردند.

در این موقع مذاکراتی برای صلح اغاز شد .این مذاکرات در قریه زیوه منطقه گلستان واقع در حوزه قره باغ بین ژنرال گودویچ و عباس میرزا انجام شد و در ۱۲ اکتبر ۱۸۱۳ قرارداد به نام عهدنامه گلستان به امضا رسید و به موجب ان دربند،باکو،قره باغ،شیروان و قسمتی از طالش از خاک ایران جدا شد و ایران از دعاوی خود بر گرجستان و داغستان صرف نظر کرد و این اولین شکست عباس میرزا از روس ها بود.

دور دوم جنگ با روس ها در اوایل تابستان سال ۱۸۲۶ شروع شد.قوای ایران قسمت اعظم مناطقی را که به موجب عهدنامه گلستان به روس ها واگذار شده بود باز پس گرفت.اما قوای روس به فرماندهی یرمولوف که بالغ بر پنجاه هزار نفر بود روز ۱۷ سپتامبر ۱۸۲۶ دست به حمله زده شهر گنجه را تصرف کردند و در قلعه شوشی شکست سختی به ایرانی ها دادند و از رود ارس گذشته به سوی تبریز روانه شدند .ولی قوای عباس میرزا در اوائل ۱۸۲۷ جلوی نیروهای روس را گرفته و انها را به ان سوی رود ارس راندند در نتیجه ژنرال یرمولوف از سمت خود برکنار و ژنرال پاسکویچ جانشین او شد.نیروهای پاسکویچ به ایران حمله کردند و نخست پیشروی داشتند اما جلو انها گرفته شد و وادار به عقب نشینی شدند .روس ها در پاییز ۱۸۲۷ دست به حمله تازه ای زدند و شهر ایروان را در ۵ اکتبر به تصرف در اوردند و از رود ارس گذشته و تبریز را تصرف کردند .نیروهای ژنرال آرسیتوف شروع به پیشروی به طرف تهران کرده پس از تصرف طالش و اردبیل به میانه و قافلانکوه رسیدند . مذاکرات صلح در یک شرایط نابرابر شروع شد .مذاکرات در محل قریه ترکمن چای در چهل کیلومتری میانه اغاز شد که نیروهای روسی تجمع کرده بودند و ژنرال پاسکویچ حضور داشت .عهدنامه ترکمن چای را از طرف ایران ،عباس میرزا ولیعهد و میرزا ابوالحسن خان شیرازی و از طرف روسیه ژنرال پاسکویچ فرمانده کل قوای قفقاز امضاء کردند .به موجب این عهدنامه که به تاریخ ۱۰ فوریه ۱۸۲۱ به امضاء رسید ایران علاوه بر ایالاتی را که به موجب عهدنامه گلستان از دست داده بود ،تمام سرزمین های ان سوی رود ارس یعنی ایالات نخجوان و ایروان و قره باغ و قسمتی از طالش را هم از دست داد و رود ارس به عنوان مرز جدید دو کشور به رسمیت شناخته شد و ایران از داشتن سفاین جنگی در بحر خزر محروم گردید و جزایر واقع در بحر خزر به روسیه تعلق گرفت و قرار شد ایران ده کرور تومان معادل بیست میلیون منات روسی یا سه و نیم میلیون لیر انگلیسی غرامت بپردازد و عباس میرزا به عنوان ولیعهد قانونی ایران شناخته شد و عملا عباس میرزا تحت حمایت دولت روسیه درامد .

مرگ فتحعلی شاه

فتحعلی شاه در اصفهان بیمار شد و یک هفته در بستربیماری افتاد و سرانجام غروب روز ۱۹ جمادی الثانی ۱۲۵۰ هجری مطابق ۲۳ اکتبر ۱۸۳۴ که شاه قصد ادای نماز مغرب را داشت جان سپرد .جسد او را به قم حمل و در مقبره ای که برای او ساخته بودند به خاک سپردند .فتحعلی شاه خود را شاعر می دانسته و دیوان خاقان از اشعار او باقی مانده است .فتحعلی شاه بسیار به زن علاقه داشته که برخی تعداد زنان او را یک هزار نفر و برخی سه هزار نفر نوشته اند .اسامی مشخص و نوشته شده زنان او ۱۶۰ تن هستند که از طوایف مختلف و از شهرهای مختلف انتخاب کرده بود .تعداد فرزندان و نوه های او را که در زمان حیات او نوشته شده دو هزار تن ذکر کرده اند که ۲۶۰ تن پسر و دختر مستقیما از فتحعلی شاه بوده است که تعدادی در زمان حیات او مردند و در هنگام مرگ تعداد فرزند و نوه هایش را ۷۸۶ تن نوشته اند .