دوران قاجار

مظفرالدین شاه قاجار

پادشاهان و روابط با روسیه

 

 

پنجمین پادشاه قاجار که در ۹ سالگی به ولیعهدی انتخاب و ۳۴ سال ولیعهد بود .در چهل و سه سالگی بر تخت سلطنت نشست و حدود ۱۱ سال سلطنت نمود .مظفرالدین میرزا در ۱۵ سالگی با دختر عمه اش تاج الملوک که ملقب به ام الخاقان دختر امیر کبیر بود ازدواج کرد که مادر محمد علی شاه شد.

مظفرالدین میرزا حاکم اذربایجان در اواخر ذیقعده با اهل و عیال و اطرافیانش از تبریز عازم تهران شد و بعد از قریب یک ماه طی طریق روز ۲۵ ذیحجه سال ۱۳۱۳ وارد تهران شد و بعد از برگزاری مراسم چهلم پدر تاجگذاری کرد .نخستین صدراعظم او امین السلطان بود که شش ماه بیشتر به طول نینجامید .بعد از او امین الدوله که پیشکار و وزارت ولیعهد را در تبریز به عهده داشت به تهران امد و سرانجام در رمضان ۱۳۱۴ به عنوان وزیر اعظم و متعاقب ان در ماه رجب ۱۳۱۵(اذر ماه ۱۲۷۶ شمسی) به عنوان صدراعظم تعیین و منصوب گردید .مدت ۱۵ ماه صدرات ،اصلاحات زیادی در امور مملکتی بوجود اورد .چند کارخانه قند سازی و کبریت سازی دایر کرد .مدارس جدیدی به سبک معمول دنیای متمدن دایر نمود و اساس تعلیم و تربیت نوین ایران را پایه ریزی نمود .دخالت های نمایندگان دولت روس و انگلیس در امور مملکتی و مخالفت حاج محسن خان مشیرالدوله و سعایت در نزد مظفرالدین شاه باعث شد که سرانجام امین الدوله در اواسط محرم سال ۱۳۱۶ (خرداد ۱۲۷۷ شمسی) استعفا داد .شاه پس از استعفای امین الدوله حاج محسن خان مشیرالدوله را به ریاست هیات وزرا منصوب کرد ولی پس از مدتی به توصیه وزیر مختار روس امین السلطان را از قم احضار و حکم صدرات را به عنوان وی صادر نمود. امین السلطان برای گرفتن وام با دولت انگلیس و روس مذاکراتی انجام داد و سرانجام در ژانویه ۱۹۰۰ (دی ۱۲۷۸) در سن پترزبورگ قرار داد قرضه با روسیه به امضاء رسید. دولت ایران وامی به مبلغ ۲۲ میلیون و پانصدهزار ریال با تنزیل صدی پنج دریافت کرد تا در مدت ۵ سال بپردازد .قرار داد قرض خانمان برانداز با دولت روس بدون مطالعه و مشاوره خارج از انصاف و عقل بود و ایران را دربست در اختیار روسیه قرار می داد .

مظفرالدین شاه پس از عقد این قرارداد بار سفر بست و از طریق تبریز از راه زمینی در تاریخ هفتم ذیحجه۱۳۱۷(۱۲۷۸شمسی)عازم سفر اروپا شد

سفر او ۷ ماه به طول انجامید و در این سفر از فرانسه،روسیه،بلژیک،هلند،اتریش و عثمانی دیدن به عمل اورد ولی انگلستان به بهانه فوت پسر ملکه از پذیرفتن شاه عذر خواست .مظفرالدین شاه پس از این بازدیدها به ایران بازگشت و در تاریخ ششم رجب ۱۳۱۸ وارد تبریز شد و روز دوم شعبان ۱۳۱۸ وارد تهران شد.

انقلاب مشروطیت ایران که بعد از بازگشت مظفرالدین شاه از سفر سوم اروپا شکل گرفت و در اخرین سالهای سلطنت وی به ثمر رسید .نهضت تنباکو ،نشر افکار ازادی خواهانه ،تغییر تدریجی حکومت ها در جهان به صورت دموکراسی ،سفرهای مظفرالدین شاه به اروپا ،تخریب ساختمان نیمه تمام بانک روس از طرف مردم و به فلک بستن عده ای از تجار به جرم گرانفروشی و بسیاری مسائل دیگر زمینه رابرای یک حرکت ازادی خواهانه و استبداد ستیز اماده نمود که مجموعه ان را می توان مقدمه ای بر انقلاب مشروطیت ایران به شمار اورد.

در گیر و دار این مسائل تعدادی از علما از تهران به شاه عبدالعظیم مهاجرت کردند و ضمن تقاضای خود تاسیس عدالتخانه را خواستار شدند .تقاضای علما توسط سفیر عثمانی به دست مظفرالدین شاه رسید و روز شانزدهم ذیقعده ۱۳۲۳ شاه موافقت خود را با این تقاضاها اعلام داشت .یکی از تقاضاهای علما برکناری علاء الدوله از حکومت تهران بود که انجام شد .چون تاسیس عدالتخانه به تاخیر می افتاد علما خواستار تاسیس (مجلس مشورتخانه) شدند. فعالیت علما،فعالیت انجمن های مخفی موجب روشن شدن افکار جامعه و ترویج افکار ازادی خواهان در بین مردم شد.ضعف دولت روسیه در مقابل شکست از ژاپن و انقلاب سال ۱۹۰۵ در روسیه در گسترش اندیشه ازادی خواهانه در ایران کمک کرد. قتل سید عبدالمجیدغوغائی در تهران به راه انداخت  مردم به سینه زنی و راهپیمایی پرداختند و سربازان به تیراندازی دست زدندکه عده ای کشته شدند.

عده ای از علما که شرایط را سخت می دیدند برای جلوگیری از خونریزی بیشتر برای تشرف به عتبات به راه افتادند که با افرادی که دور انها جمع شدند بالغ بر سه هزار نفر شدند .بهبهانی نامه ای به سفیر انگلیس نوشت و از او حمایت خواست .علماء تا قم رفتند .مردم در ۲۱ ژوئن ۱۹۰۶ سفارت انگلیس تحصن کردند .تعداد این افراد به تدریج به ۱۴۰۰۰ نفر رسید .در این میان روز ۳۰ ژانویه صدراعظم معزول شد. شاه طرحی تهیه کرده وبا دست خط خود نوشت و به سفارت انگلیس برای مردم فرستاد.پس از قرائت این فرمان تمام بست نشینان محوطه سفارت انگلیس را ترک کردند .به موجب این فرمان افتتاح نخستین مجمع ملی ایران به وسیله شخص شاه تدوین و نخستین قانون اساسی ایران عملی شد و مرحله اول انقلاب مشروطیت به انجام رسید. فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه به تاریخ ۱۴ جمادی الثانی برابر ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ صادر و ابلاغ شد.

بعد از صدور این فرمان اقایان علما با سلام و صلوات به تهران بازگشتند و بست نشینان نیز محوطه سفارت را ترک گفتند .اولین دوره مجلس شورای ملی روز یکشنبه هیجدهم ماه شعبان (۱۴مهر ۱۲۸۵) در کاخ گلستان در حضور مظفرالدین شاه افتتاح شد. نخستین قانون اساسی تنظیم شد و مظفرالدین شاه روز چهارم ذی القعده (هشتم دیماه ۱۲۸۵) ان را امضا کرد .

مظفرالدین شاه روز ۲۴ ذی القعده (۱۸ دیماه ۱۲۸۵ شمسی) درگذشت.