دوران قاجار

محمدعلی شاه

پادشاهان و روابط با روسیه

 

محمد علی شاه ،ششمین پادشاه قاجار پنج سال سلطنت کرد . از ۱۲۸۶ شمسی که بر تخت نشست تا ۳۰ تیر ۱۲۹۳ که احمد شاه تاجگذاری کرد.او وقتی به قدرت رسید با علما مشروطه طلبان بنای مخالفت را گذاشت و حتی مجلس را به توپ بست لذا بدنام ترین شاه قاجار به شمار می اید .او در سال ۱۲۸۹ قمری (۱۲۵۱ شمسی) در تبریز به دنیا امد .مادر او تاج الملوک ملقب به ام الخاقان دختر بزرگ میرزا تقی خان امیرکبیر است. او در سن ۳۵ سالگی بر تخت نشست.

محمد علی شاه قریب ۱۱ سال (از سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۴ هجری قمری) با عنوان ولیعهد حکومت اذربایجان را به عهده داشت و در این مدت از همسرش ملکه جهان صاحب یک دختر و سه پسر شد که بزرگترین انها سلطان احمد میرزا در دوازده سالگی به سلطنت ایران رسید.

سه تن از یاران سید جمال الدین اسدابادی یعنی میرزا اقاخان کرمانی ،حاج شیخ احمد روحی و حاجی میرزا حسن خان خبیرالملک ،که دولت عثمانی بعد از قتل ناصرالدین شاه به درخواست دولت ایران ،انان را در مرز اذربایجان تحویل ماموران ایران دادند که تحت نظر مستقیم محمدعلی میرزا کشته شدند .

محمد علی میرزا در تمام دوران ولیعهدی از توجه و حمایت روس ها برخوردار بود .او یک معلم روسی به نام شاپشال داشت و حتی ولیعهد برای خوش ایند روس ها لباس قزاقی بر تن کرده و سوار بر اسب از قزاق ها در تبریز سان میدید .به علت شدت یافتن بیماری مظفرالدین شاه و بعد از مراسم شب هفت محمد علی طی مراسم با شکوهی در روز ۴ ذی الحجه ۱۳۲۴(۲۸ دی ۱۲۸۵) تاجگذاری کرد . در مراسم تاجگذاری از وکلای مجلس ،نمایندگان مردم دعوتی به عمل نیامد و انها حضور نداشتند و این اولین بی اعتنائی او به مجلس و اغاز مخالفت او بود. بعد از مدتی اطرافیان محمد علی شاه استقرار مشروطیت را مانع کارهای خلاف و خود سرانه خود می دانستند ،صورت مذاکرات مجلس را نزد شاه بردند و به او گفتند اگر این مجلس ادامه پیدا کند کار سلطنت تمام است…

محمد علی شاه حیله ای به کار بست مبنی بر اینکه پدرش مظفرالدین شاه هنگام امضای فرمان مشروطه مریض و فاقد عقل سلیم بوده است در نتیجه امضای او فاقد اعتبار است.برای تایید این مساله او نامه هایی به دکتر اعلم الدوله ثقفی پزشک مظفرالدین شاه در زمان امضای فرمان مشروطیت و مختارالدوله و شعاع السلطنه نوشت تا تاییدیه بگیرد. اقدامات خودسرانه محمدعلی شاه و عوامل او ،تهدید مردم ،ایجاد جو ناامنی باعث شد نخستین قیام علنی علیه شاه از تبریز اغاز شود که در تلگرافخانه تبریز متحصن شدند و از وکلای خود در تهران خواستند تا تکلیف انها را با شاه تعیین کنند. در تهران نیز شورشی بر پا شد و دسته هایی از مردم در صحن مجلس گرد امدند و سرانجام وارد صحن مجلس شدند و با نمایندگان به مذاکره پرداختند .

فشار مردم و اقداماتی که طرفداران مشروطه به عمل اوردند باعث شد ،که در تاریخ ۲۷ ذی الحجه ۱۳۲۴ محمد علی شاه فرمان خود را مبنی بر تایید مشروطیت و اینکه قوانین باید طبق اصول شرع نوشته و اجرا شود صادر نماید .در نتیجه متمم قانون اساسی در ۱۰۵ اصل تنظیم گردید که مهمترین اصول ان به حقوق ملت و حدود اختیارات سلطنت و تقسیم قوای سه گانه در این متمم بود .

شیخ فضل اله نوری در مخالفت با بعضی از اصول متمم قانون اساسی بر علیه دولت اقداماتی را شروع کرد .متمم قانون اساسی پس از مدت ها در ۲۹ شعبان ۱۳۲۵ در قصر سلطنتی تهران به توشیح محمد علی شاه رسید .اما اجرای مفاد قانون توسط محمد علی شاه و اطرافیان هیچگاه عملی نشد تا اینکه در تهران ،تبریز ،رشت و بسیاری شهرهای دیگر شورش ها بر پا شد و سرانجام محمد علی شاه تسلیم مردم و در پشت جلد قران قسم یاد کرد و مهر نمود که قانون را رعایت نماید .

توطئه روس و انگلیس و قرارداد ننگین تقسیم ایران به مناطق نفوذ بین انها اشفتگی اوضاع ایران در نخستین سال استقرار مشروطیت که قتل اتابک امین السلطان نقطه اوج ان بود موجبات سازش روس و انگلیس را برای منافع خود در ایران فراهم ساخت و قرارداد ننگین تقسیم ایران به مناطق نفوذ که به قرارداد۱۹۰۷روس و انگلیس معروف است در بحبوحه این بحران و کشمکش بین مجلس و دربار محمد علی شاه به امضاء رسید

کمتر از دوماه پس از ملاقات محمدعلی شاه و وزیر مختارانگلیس ،اتابک امین السلطان در مقابل مجلس به قتل رسید و متعاقب ان در روز ۳۱ اوت ۱۹۰۷ روسیه و انگلیس قرارداد ننگین تقسیم ایران را در سن پترزبورگ امضاء کردند .

متن این قرارداد که سند شرم اوری در تاریخ مناسبات روس و انگلیس با ایران می باشد به این شرح است: اعلیحضرت پادشاه بریتانیای کبیر و ایرلند و کلیه مستملکات بریتانیا در ماوراء دریاها و امپراتور هندوستان از یک طرف و اعلیحضرت امپراتور کل ممالک روسیه از طرف دیگر.

نظر به میل صمیمی که درحل مسائل مختلف راجع به منافع خود در قاره اسیا دارند ،مصمم به عقد قراردادهایی شده اند که به موجب ان از بروز هرگونه سوء تفاهمی فیمابین خود در مسائل مذکور در این قرارداد جلوگیری نمایند و برای انجام این منظور نمایندگان خود را به شرح زیر تعیین می نماید:

از طرف اعلیحضرت پادشاه بریتانیای کبیر و ایرلند و ممالک ماوراء بحار و امپراتور هندوستان ،سِر آرتور نیکلسون سفیر فوق العاده و مختار در دربار اعلیحضرت امپراتور کل ممالک روسیه.

از طرف اعلیحضرت امپراتور کل ممالک روسیه اقای آلکساند ایزولسکی وزیر امور خارجه روسیه.