توطئه روس و انگلیس و قرارداد ننگین تقسیم ایران

پادشاهان و روابط با روسیه

دوران قاجار

 

نمایندگان فوق الذکر پس از رد و بدل کردن اعتبارنامه های خود و رسیدگی و تصدیق انها در موارد زیر موافقت کردند :

راجع به ایران

از انجائی که دولتین بریتانیای کبیر و روسیه در برابر یکدیگر متعهد شده اند که تمامیت و استقلال ایران را محترم شمرده و صمیمانه مایل به حفظ نظم در تمام قلمرو این مملکت و رشد صلح جویانه ان و هم چنین خواهان تضمین منافع تجارتی و صنعتی سایر ملل می باشند و نظر به اینکه هر دو دولت از لحاظ ترتیبات جغرافیایی و اقتصادی ذینفع در استقرار صلح و امنیت در بعضی از ایالات متصله و یا همسایه سرحد روسیه از طرفی و مناطق مجاور افغانستان و بلوچستان از طرف دیگر می باشند و نظر به اینکه می خواهند از هر گونه موجبات اختلال و کشمکش که ممکن است در منافع طرفین در ایالات مذکوره ایران بروز نماید اجتناب کنند در اصول زیر موافقت نمودند :

ماده اول__دولت بریتانیای کبیر تعهد می کند که در ماوراء خطی که از قصر شیرین به اصفهان و یزد و خواف ممتد شده به یک قطعه در سرحد ایران که در محل تقاطع دو خط سرحدی روس و افغان منتهی می شود ،تقاضای هیچ گونه امتیازسیاسی و تجارتی از قبیل امتیاز راه اهن،بانک،تلگراف،طرق،حمل و نقل،بیمه و غیره برای خود یا تبعه دولت ثالثی ننماید و با درخواست امتیازات از طرف دولت روسیه در منطقه فوق الذکر مستقیما یا غیر مستقیم مخالفتی ابراز ننماید .بدیهی است که امکنه فوق الذکز در جزء منطقه ای است که دولت بریتانیای کبیر خودداری از تقاضای امتیازات فوق خواهد نمود.

ماده دوم__دولت روسیه به نوبه خود تعهد می کند که در منطقه واقعه در ان طرف خطی که از سر حد افغانستان از تازیک (مشرق بیرجند) و بیرجند و کرمان ممتد شده و به بندر عباس منتهی می شود تقاضای هیچ گونه امتیاز سیاسی و تجارتی از قبیل امتیاز راه اهن،بانک،تلگراف،راه شوسه،حمل و نقل ،بیمه و غیره برای خود و اتباع خود و یا تبعه دولت ثالثی ننماید و با درخواست امتیازات از طرف دولت انگلیس در منطقه فوق الذکر مستقیما یا غیر مستقیم مخالفتی ابراز ننماید .بدیهی است امکنه فوق الذکر در جزء منطقه ای است که دولت روسیه خودداری از تقاضای امتیازات فوق خواهد نمود.

ماده سوم__دولت روسیه ازطرف خود متعهد می شود که پیش از کسب نظر دولت انگلیس هیچ گونه مخالفتی با تفویض هرگونه امتیاز به یکی از تبعه بریتانیا در نواحی ایران ،واقع بین دو خط مذکور در ماده یک و دو ننماید. دولت انگلیس نیزز نظیر تعهد فوق را در خصوص تفویض هرگونه امتیازی در نواحی مذکوره ایران به اتباع روسیه بر عهده می گیرد .کلیه امتیازاتی که در موقع انعقاد این عهدنامه در مناطق مذکوره در ماده یک و دو وجود دارد به حال خود باقی خواهد ماند.

ماده چهارم__کلیه عواید گمرکی ایران ،به استثنای عواید گمرکی فارس و خلیج فارس ،که وثیقه برای تادیه منافع و استهلاک قروض شاه ایران به بانک استقراضی روس می باشد ،برای اجرای منظور فوق اختصاص خواهد داشت .همچنین عواید گمرکی فارس و خلیج فارس به انضمام عواید صید ماهی ان قسمت از بحر خزر که متعلق به ایران است و عواید حاصله از پست و تلگراف کما فی السابق برای تادیه و استهلاک قروض شاه ایران در مقابل بانک شاهنشاهی انگلیس ،که تا تاریخ امضای این معاهده به عمل امده است اختصاص خواهد داشت.

ماده پنجم__در مواردی که مرتبا تادیه منافع یا قسط استهلاک قروض که دولت ایران در مقابل بانک استقراضی روس و بانک شاهنشاهی انگلیس تا تاریخ امضای این معاهده بر عهده دارد ،صورت نگیرد و هرگاه برای دولت روسیه لازم شود که نظارتی در موضوع منافع عایداتی که وثیقع تادیه منافع قرض دولت ایران در مقابل بانک استقراضی روس است بنماید و در جزو منطقه مذکوره در ماده دو می باشد برقرار نماید ،و یا دولت بریتانیای کبیر خواسته باشد که نظارتی در موضوع منابع عایداتی که وثیقه تادیه منافع قروض ایران در مقابل بانک شاهنشاهی است و در منطقه مذکوره و در ماده یک معاهده واقع باشد بنماید .دولتین انگلیس و روس تعهد می کنند که قبلا به طور دوستانه تبادل نظر نموده و متفقا وسایلی را که برای انجام نظارت مذکوره لازم است اتخاذ نمایند و از هر گونه اقدامی که موافق با اصول مندرج در این معاهده نباشد اجتناب ورزند.

قسمت های بعدی این قرارداد مربوط به افغانستان و تبت است .نقشه ای منضم به این قرارداد بوده که حدود را مشخص می نماید.

دو دولت استعماری روس و انگلیس در عین حال برای تقسیم ایران به مناطق نفوذ خود به توافق رسیده بودند به رقابت پنهان خود برای اعمال نفوذ در حکومت مرکزی در دربار ایران ادامه می دادند .دربار محمد علی شاه کاملا تحت نفوذ روس ها بود و انگلیسی ها هم در دربار ایران جاسوسی می کردند .دولت روسیه خواهان لغو مشروطه و تخریب مجلس و جلوگیری از دخالت دول اروپائی و برقراری اصول حکمتی سابق بود و به بهانه خونریزی های زیاد خواهان این مطلب بود .و نام مجلس شورای ملی را (لانه دزدان) و (لانه رشوه خواران) گذاشته بود.و نقشه تخریب مجلس و دستگیری مقامات طی نامه ۲۷ سرهنگ لیاخوف طی گزارش شماره ۵۹،محرمانه توسط لیاخوف در ۱۰ ماده شامل پرداخت رشوه و دادن وعده ،اعزام تعدادی قزاق با لباس مبدل به مجلس و مسجد سپهسالار برای ایجاد رعب و وحشت با تیراندازی هوائی ،جلوگیری از ورود ناراضیان به سفارت انگلیس ،بمباران ساختمان مجلس،مسجد سپهسالار و مراکز انجمن ها ،دستگیری مشروطه طلبان و وکلای مجلس ،ایجاد هرج و مرج در شهر به اطلاع فرماندهی کل منطقه قفقاز و به تایید محمد علی شاه نیز رسید و سپس به سن پترزبورگ ارسال و به تصویب دولت روسیه هم رسید و به سرهنگ لیاخوف فرمانده بریگاد قزاق جهت اجرا ابلاغ گردید.

محمد علی شاه از روزچهاردهم خرداد ۱۲۸۷ که از قصر سلطنتی از تهران خارج شده و در باغشاه که در ان زمان خارج از محدوده پایتخت بود اقامت کرد و طی یادداشتی به مشیرالسلطنه رئیس الوزرا اطلاع داد که (جناب اشرف مشیر السلطنه چون هوای تهران گرم و تحملش بر ما سخت بود از این جهت به باغشاه حرکت فرمودیم.) محمد علی شاه سپس دستور توقیف گروه ۱۲ نفره از نمایندگان مجلس که برای مذاکره با او به باغشاه رفته بودند صادر کرد و از مجلس خواست شش نفر واعظ و روزنامه نگاران را از مجلس اخراج و تحویل دهند.

این عمل محمد علی شاه موجب اعتراض شدید در تبریز،تهران و فارس شد .بازار تهران تعطیل گردید .محمد علی شاه طی تلگراف مورخه اول تیر ۱۲۸۷ شمسی به تمام ایالات اعلام داشت (این مجلس مخالف مشروطیت است و هر کس من بعد از فرمایشات ما عدول کند مورد تنبه و ساست سخت قرار خواهد گرفت.

بامداد مرگ اور روز سه شنبه ۲۳ جمادی الاول ۱۳۲۶ (دوم تیر ۱۲۸۷) فرا رسید. هنوز افتاب در نیامده بود که قشون محمد علی شاه در سه ستون به سوی مجلس روان شد.نخست راه هایی را که به مجلس ختم می شد بستند و از ورود به میدان بهارستان و مجلس جلوگیری کردند ولی حرکت عده ای چون سید جمال الدین افجه ای روحانی که با ۱۵۰ تن از یاوران خود می خواست وارد میدان شود درگیری ایجاد کرد .تیراندازی شروع شد .بتدریج از هر سو صدای تیراندازی و توپخانه ها بلند شد و به کشتار مجلسیان و مردم پرداختند .ساختمان ها بمباران و تخریب و عده ای کشته شدند ،چندین نفر دیوار شمالی مجلس را شکافته به پارک امین الدوله پناه بردند که در میان انان بخصوص ایت اله بهبهانی و ایت اله طباطبایی و عده ای دیگر بودند که در انجا نیز مورد هجوم و ضرب و شتم شدید و توهین های بسیار قرار گرفتند.

از این عده ایت اله بهبهانی به کرمانشاه تبعید شد .ایت اله طباطبایی در شمیران تحت نظر قرار گرفت .ملک المتکلمین و میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل در حضور محمد علی شاه به دار اویخته شدند .عده ای بعدا به قتل رسیدند .عده ای فرار کردند و عده ای هم به سفارت انگلیس و فرانسه پناه بردند .

دوران استبدادی شروع شد که به (استبداد صغیر) معروف است و ۱۳ ماه به طول انجامید .ایران دچار اشوب و انقلاب شدیدی شد .قیام علیه سلطنت استبدادی محمد علی شاه از تبریز اغاز شد مجاهدین تبریز تحت فرماندهی ستارخان و باقرخان که اولی سردار ملی و دومی سالار ملی لقب گرفت ،عرصه را بر نیروهای دولتی تنگ کردند. تبریز به دست مجاهدین افتاد و قوای دولتی چند بار شکست خورد اما شاهزاده عین الدوله شهر را محاصره کرد و ۴ ماه از رسیدن اذوقه به شهر جلوگیری کرد .تبریز دچار قحطی شد و عده زیادی از گرسنگی تلف شدند اما دست از مقاومت برنداشتند.

قحطی به ساکنین شهر فشار می اورد ولی امید پیروزی بسیار بالا گرفته بود که ناگهان قشون روسیه به بهانه حفظ جان اتباع بیگانه و تامین اذوقه مورد نیاز انها خط محاصره را شکسته و وارد تبریز شدند .

در این موقع قیام به سایر نقاط هم سرایت کرده و یپرم خان ،مجاهد ارمنی و محمد ولی خان سپهدار تنکابنی با قوای خود به قزوین حمله و ان را اشغال نمودند و سپس به سوی تهران حرکت کردند .سردار اسعد و صمصام السلطنه بختیار نیز با ۱۰۰۰ سوار از اصفهان به تهران حرکت کردند .این نیروها روز ۲۲ تیر ۱۲۸۸ در غرب تهران به هم پیوستند و در جنگی که در قریه بادامک شهریار بین انها و قوای محمد علی شاه در گرفت قوای روسی را شکست دادند .در این موقع مشروطه طلبان به طرف تهران حرکت کرده و سحرگاه روز بیست و سوم تیر ۱۲۸۸ از دروازه بهجت اباد واردتهران شدند و مستقیما به سوی میدان بهارستان حرکت کردند .نیروهای قزاق به فرماندهی سرهنگ لیاخوف روسی تا عصر روز بیست و چهارم تیرماه در برابر مشروطه طلبان مقاومت کردند ولی سرانجام دست از جنگ کشیدند و لیاخوف شخصا در عمارت بهارستان به حضور سپهدار و سردار اسعد بختیاری رسید و ضمن تسلیم تقاضای تامین جانی و خروج از ایران نمود .موافقت شد که لیاخوف از ایران برود اما هنگام عزیمت در باتوم مورد حمله قرار گرفت و کشته شد و به سزای عمل خود رسید .

محمد علی شاه صبح روز ۲۵ تیرماه ۱۲۸۸ همراه همسر و فرزندانش به سفرت روس در زرگنده پناهنده شد و با توافق قبلی دولتین روس و انگلیس پرچم هر دو دولت ،در بالای محل اقامت وی به اهتزار در امد .

در این موقع عده ای از نمایندگان و علمای (مجلس عالی فوق العاده) تشکیل دادند و طی اعلامیه ای خلع محمدعلی شاه و انتخاب احمدمیرزا ولیعهد دوازده ساله را به سلطنت اعلام داشتند .مجلس عالی اداره امور مملکت را به دست گرفت و مقامات را منصوب و یک هیات عالی تعیین کرد که با محمدعلی شاه مذاکره و ضمن اخذ استعفای او جواهرات سلطنتی را از او بگیرند .مقاوله نامه ای تهیه شد و دولتین روس و انگلیس اجرای ان را تضمین نمودند .محمد علی شاه و اعضای خانواده او پس از امضای مقاوله نامه از تهران عازم بندر انزلی شدند و روز هفتم مهر ۱۲۸۸ با یک کشتی روسی ایران را ترک کردند .

محمد علی شاه پس از خلع از سلطنت و خروج از ایران مدتی با همسرش ملکه جهان و دو پسرش سلطان محمد میرزا و سلطان مجید میرزا و دخترش خدیجه در روسیه به سر برد و از انجا به وین پایتخت اطریش رفت اما مجددا به فکر تاج و تخت افتاد تا اینکه در اوائل ۱۲۹۰ شمسی دوباره به فکر تصاحب تاج و تخت ایران افتاد و مخفیانه از طریق روسیه با کمک روس ها به ایران بازگشت .محمدعلی میرزا ،شعاع السلطنه ،سالارالدوله با جمع اوری قوا از نواحی مختلف غرب ،شرق و شمال ایران و با حمایت نیروهای قزاق تحت فرماندهی روس ها در تهران به پایتخت حمله کردند ولی جنگ بین نیروهای دولتی و ازادیخواهان و مهاجمین باعث شد نیروهای مهاجم در هم بشکنند و محمد علی میرزا ،شعاع السلطنه و سالارالدوله ازایران فرار کردند .محمد علی میرزا به روسیه فرار کرد و تا انقلاب بلشویکی در انجا زندگی می کرد .تا اینکه در سال ۱۹۱۹ وقتی نیروهای بلشویک وارد اودسا شدند ،محمد علی میرزا و تمام اعضای خانواده اش با کشتی به استانبول رفتند و پس از انقلاب ترکیه و امدن اتاتورک از استامبول به ایتالیا شهر(سان ریو) رفتند .او در سن ۵۳ سالگی در اوریل ۱۹۲۵ (اردیبهشت ۱۳۰۴) در شهر سان ریو در گذشت و جنازه اش را به کربلا حمل و در کنار قبر پدرش مظفرالدین شاه دفن نمودند .