معاهده گلستان

واگذاری بخش بزرگی از قلمرو ایران در ماوراء قفقاز به روس ها

استقرار نمایندگان روس و انگلستان بعد از معاهده گلستان در تهران

 

 

پس از قتل نادر و خارج شدن کنترل از دست دولت مرکزی ،هراکلیوس والی گرجستان برای خروج از زیر سلطه ایران در ۲۴ ژوئیه ۱۷۸۳ معاهده ای با دولت روسیه منعقد می نماید .در نتیجه این معاهده یک لشکر روسی برای محافظت از تحت الحمایه جدید وارد گرجستان می شود .اقا محمد خان در سال ۱۷۹۵ به گرجستان حمله می کند و ان را به تصرف خود در می اورد .در سال ۱۷۹۶ نیروهای روسی حملات خود را اغاز و دربند،باکو،طالش و گنجه را تصرف می کنند و از رود ارس گذشته قرارگاه خود را در دشت مغان ایجاد می کنند ولی پس از مرگ کاترین جانشین وی پل اول طی فرمانی کلیه نیروهای روس را فرا می خواند و اقا محمد خان از موقعیت استفاده کرده گرجستان را به تصرف خود در می اورد .در سال ۱۸۰۰ قوای روسیه شهر تفلیس را اشغال می کنند و در ۱۸ ژانویه ۱۸۰۱ امپراتور پل اول رسما الحاق گرجستان به روسیه را اعلام می کند .جنگ های ایران و روسیه بی وقفه ادامه می یابد تا اینکه به علت شکست های مکرر ایران در ۱۲ اکتبر ۱۸۱۳ معاهده صلح گلستان در قصبه گلستان از توابع قره باغ به امضاء می رسد .بر اساس این معاهده دولت ایران بخش بزرگی از قلمرو خود را در ماوراء قفقاز به روس ها واگذاشت و تعهد کرد که در دریای خزر ناوگان نظامی نداشته باشد .روس ها نیز در مقابل متعهد شدند که تداوم پادشاهی اولاد عباس میرزا را تضمین کنند از این مرحله به بعد بود که نمایندگان سیاسی روسیه و انگلستان در تهران مستقر شدند .این معاهده که در یک مقدمه و یازده فصل تنظیم یافته است شامل مطالب عمده ذیل است :

متن معاهده گلستان(۲۰ شوال ۱۲۰۸=۱۲ اکتبر ۱۸۱۳)

اعلیحضرت قضا و قدرت ،خورشید رایت ،پادشاه جم جاه و امپراتور عالی دستگاه ممالک بالا ستقلال کل ممالک امپیریه روسیه و اعلیحضرت قدر قدرت، کیوان رفعت، پادشاه اعظم سلیمان جاه، ممالک بالاستقلال کل ممالک شاهانه ایران به ملاحظه کمال مهربانی و اشفاق علیتین که در ماده اهالی و رعایای متعلقین دارند رفع و دفع عداوت و دشمنی که بر عکس رای شوکت ارای ایشان است طالب و به استقرار مراتب مصالحه میمونه و دوستی جواریت سابقه موکده را بین الطرفین راغب می باشند با حسن الوجه رای علیتین قرار گرفته در انجام این امور نیک و متصوبه از طرف اعلیحضرت قدر قدرت پادشاه اعظم بالاستقلال کل ممالک روسیه به عالیجاه معلی جایگاه جنرال لیوتنال سپهسالار روسیه و مدیر عساکر ساکنین جوانب قفقازیه ( شامل گرجستان،ارمنستان،اذربایجان امروزی) و حاجی طرخان و کارهای تمامی ثغور و سرحدات این حدودات و سامان ،امر فرمای عساکر سفاتین بحر خزر ،صاحب حمایل الکساندر نویسکی ذی حمایل مرتبه اولین انان مرتبه دار رابع عسکریه مقتدره حضرت گیورکی ،صاحب نشان و شمشیر طلا المرقوم به جهت ( رشادت و بهادری) نیکلای رتیش چف اختیار کلی اعطا شده و اعلیحضرت قدر قدرت والا رتبت ،پادشاه اعظم،مالک بالاستقلال کل ممالک ایران هم عالیجاه معلی جایگاه،ایلچی بزرگ دولت ایران که مامور دولتین روم و انگلیس بودند عمده الامرا و الاعیان ،مقرب درگاه ذی شان و محرم اسرار نهان و مشیر اکثر امور دولت علیه ایران از خانواده و دودمان وزارت و از امرای واقفان حضور در مرتبه دویم ان، صاحب شوکت عطایای خاص پادشاهان خود از خنجر و شمشیر و کارد مرصع و استعمال ملبوس ترمه و اسب مرصع یراق میرزا ابوالحسن خان را که در این کار مختار بالکل نموده اند حال در معسکر روسیه و رودخانه زیوه من محال گلستان متعلقه ولایت قراباغ ملاقات و جمعیت نمودند .بعد از ابراز و مبادله مستمسک ماموریت و اختیار کلی خود به یکدیگر و ملاحظه و تحقیق امور متعلق به مصالحه مبارکه به نام پادشاهی عظام قرار و به موجب اختیار نامجات طرفین ، قیود و فصول و شروط مرقومه را الی الابد مقبول و منصوب و استمرار می داریم:

فصل اول

بعد از این امور جنگ و عداوت و دشمنی که تا حال در دولتین روسیه و ایران بود به موجب این عهدنامه الی الابد مقطوع و متروک و مراتب مصالحه اکید و دوستی و وفاق شدید در بین اعلیحضرت قضا قدرت ،پادشاه اعظم امپراتور مالک بالستقلال کل ممالک روسیه و اعلیحضرت خورشید رایت،پادشاه دارا شوکت ممالک ایران و وارث و ولیعهدان عظام و میانه دولتین علیتین ایشان پایدار و مسلوک خواهد بود.

فصل دوم

چون پیشتر به موجب اظهار و گفتگوی طرفین قبول و رضا از جانبین دولتین شده است که مراتب مصالحه در بنای اسطاطوسکوادپریز ندیم یعنی طرفین در هر وضع و حالی که الی قرارداد مصالحه الحالیه بوده است از ان قرار باقی و تمامی الکای ولایات خوانین نشین که تاحال درتحت تصرف هر یک از دولتین بوده کماکان در تحت ضبط و اختیار ایشان بماند ،لهذا در بین دولتین علیتین روسیه و ایران به موجب خط مرقومه ذیل سنور و سرحدات مستقر تعیین گردیده از ابتدای اراضی ادینه بازار به خط مستقیم از راه صحرای مغان تا به معبر یدی بلوک رود ارس و از بالای کنار رود ارس تا ایصال و الحاق رودخانه کپنک چای به پشت کوه مقری و از ان جا خط حدود سامان ولایات قراباغ و نخجوان از بالای کوه های آلداگوز به دره لکر می رسد و از انجا به سر حدات قراباغ و نخجوان و ایروان و نیز رسدی از سنور گنجه جمع و متصل گردیده ،بعد از ان حدود مزبوره که ولایت ایروان و گنجه و هم حدود قزاق و شمس الدین لو را تا به مکان ایشیک میدان مشخص و منفصل می سازد و از ایشیک میدان تا بالای سر کوه های طرف راست طرق و رودخانه های حمزه چمن و از سر کوه های پنبک الی گوشه حدود محال شوره گل و از گوشه شوره گل از بالای کوه برفدار الداگوز گذشته از سر حد محال شوره گل و میانه حدود قریه سدره وارنیک به رودخانه آرپه چای ملحق و متصل شده معلوم و مشخص می گردد و چون ولایات خوانین نشینی طالش در هنگام عداوت و دشمنی دست به دست افتاده ،لهذا به جهت زیاده صدق و راستی حدود ولایت طالش مزبوره را از جانب انزلی و اردبیل بعد از تصدیق این صلح نامه از پادشاه انعظام ،معتمدان و مهندسان مامور که به موجب قبول و وفاق یکدیگر و به معرفت سرداران جانبین جبال و رودخانه ها و دریاچهو امکنه و مزارع طرفین تفصیلا تجدید و تمیز و تشخیص می سازند ان را نیز معلوم و تعیین ساخته انچه در تحریر این طلح نامه در دست و در تحت تصرف جانبین باشد معلوم نموده ،ان وقت خط حدود ولایت طالش نیز بر اسطاطوسکوادپریز ندیم مستقر و معین ساخته هر یک از طرفین انچه در تصرف دارد بر سر ان باقی خواهد ماند و همچنین در سر حدات مزبوره فوق اگر چیزی از خط طرفین بیرون باشد معتمدان و مهندسان ماموره طرفین هر یک طرف موافق بیرون باشد معتمدان و مهندسان ماموره طرفین هر یک موافق اسطاطوسکوادپریز ندیم رضا خواهد داد.

فصل سوم

اعلیحضرت قدر قدرت،پادشاه اعظم مالک بالاستقلال کل ممالک ایران به جهت ثبوت دوستی و وفاقی که به اعلیحضرت خورسید رتبت،امپراتور کل ممالک روسیه دارند به این صلح نامه به عوض خود و ولیعهدان عظام تخت شاهانه ایران ولایات قراباغ و گنجه که الان موسوم به الیزابت پول است و الکای خوانین نشین شکی ،شیروان،قوبه،دربند،بادکوبه و هر جا از ولایات طالش را با خاکی که الان در تحت تصرف روسیه است و تمامی داغستان ،گرجستان،محال شوره گل،آچوق باش،کورنه،مینگرلی،آبخازی و تمامی الکا و اراضی که در میانه قفقازیه و سرحدات معینه الحاله بوده و نیز انچه از اراضی دریای قفقازیه الی کنار دریای خزر متصل است مخصوص و متعلق به ممالک امپراتوری روسیه می داند.

فصل چهارم

اعلیحضرت خورشید رایت،امپراتور قدر قدرت،پادشاه اعظم ممالک ایران به جهت اثبات این معنی که بنا بر همجواریت طالب و راغب است که در ممالک شاهانه ایران مراتب استقلال و اختیار پادشاهی را در بنای اکید مشاهده و ملاحظه نمایند ،لهذا از خود و از عوض ولیعهدان عظام اقرار می نمایند که هریک از فرزندان عظام ایشان که به ولیعهدی دولت ایران تعیین می گردد هرگاه محتاج به اعانت و امدادی از دولت روسیه باشد مضایقه ننماید ،تا از خارج کسی نتواند دخل در مملکت ایران نماید و به امداد و اعانت روس دولت ایران مستقر و محکم گردد ،و اگر در سر امور داخله مملکت ایران فی مابین شاهزادگان مناقشتی باشد،دولت روس را در ان میانه کاری نیست ،تا پادشاه وقت خواهش نماید.

فصل پنجم

کشتی های دولت روسیه که برای معاملات بر روی دریای خزر تردد می نمایند به دستور سابق ماذون خواهند بود که به سواحل و بنادر جانب ایران عازم و نزدیک شوند و زمان طوفان و شکست کشتی از طرف ایران اعانت و یاری دوستانه نسبت به انها بشود .کشتی های جانب ایران هم به دستور سابق ماذون خواهند بود که برای معامله روانه سواحل روسیه شوند و به همین نحو در هنگام شکست و طوفان از جانب روسیه اعانت و یاری دوستانه درباره ایشان معمول گردد .کشتی های عسکریه جنگی روسیه به طریقی که در زمان دوستی و یا در هر وقت کشتی های جنگی دولت روسیه با علم و بیدق در دریای خزر بوده اند حال نیز محض دوستی اذن داده می شود که به دستور سابق معمول گردد و احدی از دولت های دیگر سوای دولت روس کشتی های جنگی در دریای خزر نداشته باشد.

فصل ششم

تمام اسرایی که در جنگ ها گرفته شده اند یا اینکه به اهالی طرفین اسیر شده از کریستیان و یا هر مذهب دیگر باشند می باید الی وعده سه ماه هلالی بعد از تصدیق و خط گذاردن در این عهدنامه از طرفین مرخص و رد گردیده هریک از جانبین خرج و مایحتاج به اسرای مزبوره داده به قرا کلیسا رسانند و وکلای سر حدات طرفین به موجب نشر اعلامی که در خصوص فرستادن انها به جای معین به یکدیگر می نمایند اسرای جانبین را باز دریافت خواهند کرد و انانکه به سبب تقصیر یا خواهش خود از مملکتین فرار نموده اند ،اذن به ان کسانی که به رضا و رغبت خود اراده امدن داشته باشند داده شود که به وطن خود مراجعت نمایند و کاری نیست و عفو و تقصیرات از طرفین نسبت به فراریان اعطا خواهد شد.

فصل هفتم

علاوه از قرار و اظهار مزبوره بالا رای بیضا ضیای اعلیحضرت کیوان رفعت،امپراتور اعظم روسیه و اعلیحضرت قدر قدرت،پادشاه اعظم ممالک ایران قرار یافته که ایلچیان معتمد طرفین که هنگام لزوم مامور و روانه داراالسلطنه جانبین می شوند بر وفق لیاقت رتبه امور،کلیه مرجوعه ایشان را حاصل و پرداخت و سجل نمایند و به دستور سابق وکلایی که از دولتین ،بخصوص حمایت ارباب معاملات در بلاد مناسبه طرفین تعیین و تمکین گردیده زیاده از ده نفر عمله نخواهند داشت و ایشان به اعزاز شایسته مورد مراعات گردیده و به احوال ایشان هیچ گونه زحمت نرسیده ،بل زحمتی که به رعایای طرفین عاید گردد و به موجب عرض و اظهار وکلای مزبوره رضای ستمدیدگان جانبین داده شود.

فصل هشتم

در باب امد و شد قوافل و ارباب معاملات در میان ممالک دولتین علیتین اذن داده می شود که هر کس از اهالی تجار بخصوص به ثبوت اینکه دوست رعایا و ارباب معاملات متعلقه به دولت بهیه روسیه و یا تجار متعلق به دولت علیه ایران می باشند،از دولت خود یا از سر حد داران تذکره و یا کاغذ راه در دست داشته باشند ،از طریق بحر و بر به جانب ممالک این دو دولت بدون تشویش ایند و هر کس هر قدر خواهد ساکن و متوقف گشته به امور معامله و تجارت اشتغال نمایند و زمان مراجعت انها به اوطان خود از دولتین مانع ایشان نشوند .انچه مال و تنخواه از امکنه ممالک روسیه به ولایات ایران و نیز از طرف ایران به ممالک روسیه برند و به معرض بیع رسانند و یا معاوضه با مال و اشیاء دیگر نمایند ،اگر در میان ارباب معاملات طرفین بخصوص طلب و غیره شکوه و ادعایی باشد به موجب عادت مالوفه به نزد وکلای طرفین یا اگر وکیل نباشد نزد حاکم انجا رفته امور خود را عرض و اظهار سازد تا ایشان از روی صداقت ،مراتب ادعای انها را مشخص و معلوم کرده ،خود و یا به معرفت دیگران قطع و فصل کار را ساخته نگذارند تعرض و زحمتی به ارباب معاملات عاید بشود.

در باب تجار طرف ممالک روسیه که وارد ممالک ایران می شوند ماذون خواهند بود که اگر با اموال و تنخواه خودشان به جانب ممالک پادشاهانه دیگر که دوست ایران می باشند بروند از طرف دولت ایران بی مضایقه تذکرات راه به ایشان بدهند و همچنین از طرف دولت روس در ماده تجارت اهالی دولت ایران که از خاک ممالک روسیه به جانب سایر ممالک پادشاهانه که دوست دولت روسیه باشند می روند ،معمول خواهد شد.

وقتی که از رعایای دولت روسیه در زمان توقف و تجارت در ممالک ایران فوت شده باشد اموال و املاک او در ایران بماند چون مایعرف او از مال رعایای دولت دوست است،لهذا می باید اموال مفوت به موجب قبض الوصول شرعی رد و تسلیم ورثه مفوت گردد و نیز اذن خواهد داد که املاک مفوت را اقوام بفروشند ،چنانکه این معنی در ممالک روسیه و پادشاهان دیگر دستور و عادت بوده متعلق به هر دولت باشد مضایقه نمی نمایند.

فصل نهم

باج و گمرک اموال و تجار طرف دولت بهیه روسیه که به بنادر و بلاد ایران می اورند از یک تومان پانصد دینار در یک بلده گرفته از انجا با اموال مزبوره به هر ولایت ایران بروند چیزی مطالبه نکرده و همچنین از اموالی که از ممالک ایران بیرون می اورند ان قدر گرفته زیاده به عنوان خرج و توجیه و تحمیل و اختراعات چیزی از تجار روسیه با شر و شلتاق مطالبه نشود و به همین نحو در یک بلده باج و گمرک تجار ایران که به بنادر و ممالک روسیه می اورند و یا بیرون می برند به دستور گرفته ،اختلافی به هیچ وجه نداشته باشند.

فصل دهم

بعد از نقل اموال تجار به بنادر کنار دریا و یا اوردن از راه خشکی به بلاد سرحدات دولتین اذن و اختیار به تجار و ارباب معاملات طرفین داده شده که اموال خودشان را فروخته و اموال دیگر خریده و یا معاوضه کرده ،دیگر از امنای گمرک و مستاجرین طرفین اذن نخواسته باشند ،زیرا که بر ذمه امنای گمرک و مستاجرین لازم است که ملاحظه نمایند تا معطلی و تاخیر در کار ارباب معاملات وقوع نیافته ،باج خزانه را از بایع یا از مبیع (یا از مشتری) هر نوع با هم سازش می نمایند بازیافت دارند.

فصل یازدهم

بعد از تصدیق و خط گذاردن در این شروط نامه ،وکلای مختار دولتین علیتین بلاتاخیر به اطراف جانبین اعلام و اخبار می نمایند و امر اکید بخصوص بالمره ترک و قطع امور عداوت و دشمنی به هر جا ارسال خواهند کرد .شرط این شروط نامه الحاله که بخصوص استدامت مصالحه دائمه طرفین مستقر و دو قطعه مشروحه با ترجمان خط فارسی مرقوم و محرر و از وکلای مختار مامورین دولتین علیتین مزبوره بالتصدیق و با خط و مهر مختم گردیده و مبادله با یکدیگر شده است می بایست از طرف اعلیحضرت خورشید رتبت،پادشاه اعظم،امپراتور اکرم،مالک کل ممالک روسیه و از جانب اعلیحضرت قدر قدرت،پادشاه والا جاه ممالک ایران به امضای خط شریف ایشان تصدیق گردد و چون این صلح نامه مشروحه مصدقه می باید از هر دو دولت پایدار به وکلای مختار برسد ،لهذا از دولتین علیتین در مدت سه ماه هلالی وصول گردد .تحریرا فی معسکر روسیه در رودخانه زبوه من محال گلستان متعلقه قراباغ به تاریخ بیست و نهم شهر شوال المکرم سنه یک هزار و هشتصد و سیزده عیسوی سمت تحریر رفت.