استادان موسیقی و خوانندگان ساوجی

میرزا سید احمد خان سارنگ-میرزا غلامحسین -ملاحسین و اقا جان از هنرمندان و اساتید بزرگ در موسیقی ایرانی و تعزیه خوانی در ساوه

تاریخ ساوه

 

ساوه شهری است کهن که قدمت ان به ایران باستان باز می گردد و دیر زمانی مرکز علم و هنر بوده است.در دوران قاجاریه شهر ساوه اساتید بزرگی در موسیقی ایرانی و تعزیه خوانی پرورش داده است که از میان انان (اقاجان ساوه ای)(ملا حسین امام خوان)(میرزا غلامحسین) و (میرزا سید احمد خوان)را می توان نام برد.

در کتاب (تاریخ موسیقی ایران ) ( مشحون، حسن،تاریخ موسیقی ایران،ج۱، ۴۱۳) چنین امده:

اقاجان ساوه ای از شبیه خوان های معروف عهد ناصری است و خواننده ای توانا بوده که به علم موسیقی احاطه کامل داشته و شاگردانی تربیت کرده که معروفترین انها ملا عبدالکریم جناب قزوینی بوده است.

یکی از اساتید نقل می کرد که در مجلسی اقاجان ساوه ای و سید زین العابدین غراب و رضا قلی تجریشی خوانندگی می کرده اقاجان بر هر دو برتری کامل داشته و بسیار جامع و درست خوانندگی می کرده است.

حاج مخبر السلطنه هدایت در کتاب(خاطرات و خطرات)از سه تعزیه خوان نام می برد؛ ملا حسین امام خوان،میرزا غلامحسین که شبیه حضرت عباس را می خوانده و جهانگیر که در نقش مسلم خوانندگی می کرده است.

(ملا حسین امام خوان ) همان حاج ملا حسین اهل روستای پیک زرند ساوه است که در تکیه دولت نقش زنانه خوانندگی می کرده است.

ساوه و زرند همچون قزوین در دوره قاجاریه شبیه خوانان به نامی داشته اند از ان جمله اند محمد خان ساوه ای که (امام خوان )بوده است.

این نوشتار به زندگی و اثار میرزا سید احمد خان پرداخته است.

سید احمد خان ساوه ای سارنگ مشهورترین استاد خواننده در اواخر عهد قاجار به شمار می رود .او هم پا و هم نسل با برادران فراهانی و صاحب لحن و شیوه ای خاص در تغنی اواز ایرانی است .

سید احمد خان اواز را نزد (معین البکا)استاد گمنام ساوه ای اموخت و سپس به تهران و در سلک خوانندگان در امد.

در دوره قاجاریه کار خوانندگان از تکیه دولت شروع می شد و پایتخت محل رشد و ترقی خوانندگان بود.

سید احمد خان در عرصه تعزیه خوانی بخصوص هنگام اجرای شبیه حضرت عباس (ع) و حر بن یزید ریاحی و هم در اجرای ردیف موسیقی موفق و مورد تاییدهنر مندان بزرگ زمان خود بوده است.

هنر شناسانی نظیر ادیب الممالک فراهانی ،ابراهیم خان بوذری،عبدالله دوامی هنر او را ستوده اند و او را به عنوان استادی زبر دست و ماهر مورد تایید قرار داده اند.

سید احمد خان به ردیف موسیقی ایرانی مسلط بوده و با شعر نیز اشنایی کافی داشته و در اجرای تحریرهای مسلسل و مقطع صاحب مهارت ویژه ای بوده است .استعداد غیر قابل انکار او در پرده شناسی و حساسیت کم نظیر.گوش او در صفحاتی که به همراه تار میرزاعبدالله،میرزا حسینقلی،میرزا اسدالله خان،درویش خان و کمانچه باقرخان اواز خوانده مشخص است.هنرمندی سید احمد خان در گرفتن پرده های غیر اشکار ،اغاز کردن از نقاط غیر معمول در گردش ملودی ،فرودهای شور انگیز و ادای صحیح هر صدا در محدوده درست خویش بی همتا است. او دارای صدایی دلنشین بوده و شنونده به محض شنیدن صدای او به تفکر فرو می رفته است.سید احمد خان در سفری همراه اقا حسینقلی و دیگر هنرمندان ان دوره برای ضبط صفحه به تفلیس سفر کرد و اثار ارزشمندی را از خود به یادگار نهاد . در مورد سفر هنرمندان به خارج در کتاب تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران چنین امده است:

تا انجا که می دانم هنرمندان ان زمان سه سفر برای ضبط صفحه به خارج از ایران عزیمت کردند. سفر اول برای ضبط صفحه به پاریس بود . سفر دوم به لندن انجام گرفت و سفر سوم هنرمندان به تفلیس بوده.

سید احمد خواننده ای ردیف دان در مکتب سنتی موسیقی ایرانی است و به تحقیق اهل فن اخرین استاد ردیفی این مکتب می باشد که تجزیه و تحلیل دقیق مشخصات خوانندگی او نکات ظریف و پنهان بسیاری را برای محققان موسیقی دستگاهی ایران اشکار می سازد.

میرزا سید احمد خان که نقش شبیه حضرت عباس را در تکیه دولت داشته می بایستی دارای قامتی بلند ،سینه ای فراخ و صدایی رسا بوده باشد و این امتیاز به او اجازه می داده که تحریر های مسلسل یک نفس و زیر و رو اجرا نماید.

دراثار بجای مانده از او تن صدا و کشش مد اواز او و یک نفس اجرا کردن یک بیت شعر همراه با تحریرهای متنوع گواه مطلب فوق است .

صفحه عراق و ماهور با تار میرزا حسینقلی اواز سید احمد خان ساوه ای.

در این صفحات صدای او در اوج و بالاست که به سبک قدما (قدرتی) می خوانده اند و پس از خواندن یک مصرع شعر تحریر متنوع می دهد . او در بم و از بیخ گلو و تقریبا با دهان بسته تحریر مقطع می داده است و با اینکه صدای او در اوج بوده در بم اجرا می کند، کاری که بسیاری از خوانندگان حتی متبحربه خوبی ازعهده ان بر نمی ایند. زیرا بم خواندن مهارتی خاص می خواهد و کنترل صداو ریتم و ضرب ان بسیار دشوار است در این صفحه میرزا حسینقلی نوازنده تار با مضراب های چپ و راست و مسلسل وار مهارت خود را در نوازندگی به ثبوت می رساند و میرزا سید احمد خان نیز ان مضراب های محکم و با صلابت را با تحریر های متنوع و زیر و رو درست مثل چپ و راست های مضراب تار جواب می دهد.

میرزا سید احمد خان در بیان شعر از مد اضافه و کشیدن صدا به صورت ممتد خودداری می کرده است.

او مانند خوانندگان هم عصرخود گاهی وسط یک بیت شعر تحریرهای بلند و طولانی می داده است .و استفاده از کلمات(دلی دلی) و (امان) و (جانم) را جایز می دانسته است. در برخی از صفحات به جا مانده از این استاد بزرگ لهجه ساوه ای او مشخص است، افرادی که با لهجه ساوه ای اشنایی دارند می دانند مردم ساوه در پایان جمله کلمه (تون) را اضافه می کنند میرزا سید احمد خان این کلمه را که همان ته لهجهخودش بوده به نحوی زیبا در پایان جمله خود به صورت نوعی تحریر و فرود پیاده کرده است . وقتی یک صفحه را از سید احمد خان گوش می دهیم تحریرهای مسلسل و پر تنوع او که یک نفس اجرا می کرده انسان را به شگفتی وا می دارد .در کنار این صفحه ها نمونه هایی از تیارتر درویشی و گدایی تقلید حاج شیخ علی که سید احمد خان یکی از اجرا کنندگان ان بوده است.

میرزا سید احمد خان ساوه ای پس از انقراض قاجاریه و روی کار امدن رضا خان و اغاز فترت ۵۰ ساله در موسیقی ایرانی به انزوا گرایید و به زادگاهش ساوه بازگشت و تا اواخر عمر همچنان به شبیه خوانی حضرت عباس(ع) در ایام محرم مشغول بود و جوانان از محفل او استفاده می کردند .هنوز هم پیرمردانی در ساوه هستند که در ایام نوجوانی او را دیده بودند و از قدرت صدای او در اجرای شبیه خوانی داستان ها دارند. میرزا سید احمد خان ساوه ای سارنگ حدود سال ۱۳۱۰ شمسی در ساوه بدرودحیات گفت.