شهر ساوه در دوره قبل از اسلام

منابع مکتوب از شهر ساوه در دوره قبل از اسلام

 

همانند سایر شهرهای تاریخی ایران از وضعیت ساوه در عهود ما قبل اسلامی اطلاعات خاصی در دست نیست مینورسکی به نقل از (توماشِک) و با استفاده از لوحه موسوم به پئوتینگرایا اورده است که شهر ساوه در ازمنه پیش از اسلامی وجود داشته است .ویلهلم توماشک عبارت های ان را در فصل سوم کتاب خود با عنوان از همدان تا کاشان برشمرده است :از اکباتانیس(هگمتان=همدان)به اناروس (دهکده اناردان)از ان جا به سواکینه(ساوه)واز انجا به ترمنتیکا(قم) از انجا به اورودیکاری و منزل های بعدی راه کاشان …

توماشِک نام ساوه را با واژه اوستایی سَوا(sava) و پهلوی (savaka) به معنای سودمند و مفید مرتبط می داند .فرهنگ های فارسی معنای خرده و ریزه طلا را برای واژه ساوه یاد کرده اند .به گفته توماشِک ساوه همان سِوسینا یا سِواکئنه است که در لوحه پئوتینگرایا امده است .

در مثنوی ویس و رامین در بزم شاه موبد مروی از شهر (ساوه) نام برده شده است .

شهنشه بار بست از خراسان                             سراپرده بزد بر راه گرگان

وز انجا سوی کوهستان سفر کرد                         چو امد بر ری و ساوه گذر کرد

در خصوص زمان دقیق احداث و شکل گیری شهر ساوه در منابع تاریخی نظریات متفاوت ،مبهم و افسانه گونه ای درج گردیده است.معلوم نیست به چه سبب در اکثر منابع بنای ساوه را به طهمورث دیوبند نسبت داده شده است.به عنوان مثال ،ذکایی ساوجی به نقل از مستوفی ضمن نقل حکایاتی افسانه امیز در خصوص ساوه می گوید :بنای ساوه را به طهمورث دیوبند نسبت می دهند و طالع بنای ان را برج جوزا دانسته اند .

در کتاب ارزشمند تاریخ قم تالیف حسن بن محمد قمی که در سال ۳۷۸ ه.ق برای صاحب بن عباد وزیر دانشمند ال بویه تالیف شده است ،به نقل از راویان ایرانی امده است:

ابتدا بنای رستاق ساوه ،در ایام کیخسرو بود …چون کیخسرو از جنگ افراسیاب باز گردید به ناحیت ساوه گذر کرد و به کوهی که مشرفست بر ناحیت ساوه بر امد و به چشمه که بر انجاست تنها از لشکر فرود امد .در ان روزگار به جبال بغیر از همدان و ری و اصفهان شهری دیگر نبوده است.پس چون کیخسرو از همدان برخاست و به جانب افراسیاب عزیمت نمود …نظر کرد با ساوه و قم و در ان حال هر دو دریائکی بودند کیخسرو به پهلوی مثل زد و گفت: ((خدش درمان برم افش بوشا ام بزش تسخر کرام ماوش در نشانان)) یعنی اگر خدا مرا یاری دهد و به افراسیاب ظفر یابم این اب را بگشایم و این موضع را عمارت کنم…و چون کیخسرو از جنگ افراسیاب باز گردید به ناحیت ساوه گذر کرد و به کوهی که مشرف بر ناحیت ساوه بر امد….پس به مرور ایام (ان موضع را) گفتند خوزان و نام این دیه اول شاه شهرستان بوده است…بعد از ان بفرمود تا گچ و اجر اوردند و ان را محکم کردند …بعد از ان بفرمود تا اتشکده انجا بنا نهادند ……سورین قمی را امر کردند تا ان اتش که به قم بود بدان موضع اورد و بدان اتشکده برافروختند .

انچنانکه از این روایت استنباط می گردد:۱-ساخت ساوه به روزگار پادشاهان کیانی از جمله کیخسرو نسبت داده شده است.۲-در روزگار کیانیان در ان مکان دریاچه ای پهناور بوده که تا حد قم ادامه می یافت و مانع عبور سربازان شاهی که آهنگ عزیمت به توران زمین را داشتند می گشت.از این رو بیژن یکی از افسران کیخسرو با امکانات ان زمان به گشودن اب دریاچه اقدام کرده و ان را به سوی خوی که ناحیه ای چسبیده به دریاچه بوده روان ساخته است.۳-هر انچه در ان دشت احداث گشته مربوط به زمانی است که دریاچه خشک گردیده و از ان پس سرداران و سپهبدان در ان نواحی مبادرت به ساختن عمارت و حفر قنوات و کاریزها کرده اند و اتشکده ای در دهکده خوزان ساوه(نزدیک کوه اندس)که مشرفست بر ناحیت ساوه ساخته اند .صاحب کتاب بستان السیاحه نیز ساخت ساوه را به پادشاهان پیشدادی ایران نسبت داده است.

…ساوه،از بلاد قدیمه عراق و مشهور آفاقست .از بناهای طهمورث دیوبند و طالع بنای انجا برج جوزاست .اورده اند که در کنار ان بلده بحیره بود که در شب ولادت جناب مقدس نبوی خشک شده.

محمد تقی حکیم نیز در کتاب گنج دانش احداث و بنای ساوه را به طهمورث نسبت داده است:

در تاریخ معجم مشکین رقم نگاشته که اول دفعه خط پارسی را طهمورث اختراع نموده و زینت پادشاهان ساخته…و طبرستان و ساوه و اصفهان را او بنا نهاده و به روایتی عمرش ۳۰ سال بوده.

ساوه از شهرهای قدیم است و طهمورث بنای ان را نهاده و ابش از رودخانه مزدقان است…و در سوابق ایام بر کنار شهر بحیره ای بوده که الحال علامت و نشان ان ظاهر است….

علی رغم این ادعاها بعضی از منابع فوق الاشاره و تعدادی دیگر از منابع نیز زمان احداث ساوه را بعد از خشک شدن دریاچه ای می دانند که در ان مکان بوده و مقارن با ولادت پیامبر اسلام(ص) خشک شده است و احداث این شهر را همزمان با ظهور پیامبر(ص) و از معجزات و مبشرات نبوت می دانند:

ساوه از اقلیم چهارم است و شهرکی اسلامی… در اول در ان زمین بحیره بوده است در شب ولادت رسول(ص) اب ان بحیره بزمین فرو شد و از ان مبشرات بود و بر ان زمین شهری ساختند بانی ان معلوم نیست بطالع جوزا…ساوه مدینه ایست طیبه.بسیار خیرات و ثمرات و اشجار و قنوات در نشیبی از زمین و در زمان قدیم بر کنار دریاچه بود که ابش خشک شده در وقت ولادت حضرت پیغمبر (ص)

اعتمادالسلطنه نیز در خاطراتش چنین اورده است:

چنان که در کتب احادیث و اخبار و تواریخ و اثار مضبوط و مشهود است یکی از ایات و خوارق عادات که در شب ولادت با سعادت حضرت محمد(ص) بروز یافت،خشکیدن دریاچه ساوه بود که بحری پهناور و بر کرانه ها و سواحل ان نزهتگاه های معتبر بود و ترسایان ایران نیز در ان حوالی کلیساها داشتند.انچنان که اوردیم در نوشته های اساطیری ایرانی نیز اشاراتی به وجود دریایی در دشت ساوه داشته اند لیکن خشک شدن ان را به پادشاهان پیشدادی نسبت داده اند .به هر حال علاوه بر مستندات تاریخی و باورهای مذهبی شواهد عینی دیگری همچون وضعیت خاص توپوگرافی دشت بزرگ ساوه موید این موضوع است که در انجا دریاچه ای وجود داشته.

به هر روی اگر چه از وضعیت ساوه در روزگار پیش از اسلام اطلاع دقیق و مستندی در دست نیست اما از سویی عده ای مانند مینورسکی ((ساوه)) (سواکینه/سواخینه) را به مثابه یکی از دهِدِژهای قبایل مادی و منازل مهم میان راهی از عهد سلوکی (جانشینان اسکندر)به بعد دانسته و تاریخی در حدود ۲۶۰۰ سال برای ساوه و اوه قائل شده اند .

مع الوصف با اتکاء به هیچکدام از نظریات مورد اشاره نمی توان با قاطعیت زمان دقیقی برای ایجاد شهر ساوه مطرح نمود .لیکن با توجه به پاره ای از وقایعی که در متون دوران اسلامی در رابطه با شهر ساوه اشاره شده و در ادامه مورد بحث قرار می گیرند می توان گفت حداقل این شهر در دوره ساسانی و قبل از ورود اسلام وجود داشته است.در ادامه مستند به شواهد باستان شناسانه ،پیشینه استقرار در ساوه را مورد بررسی قرار می دهیم.